TuvART

Taş çörtenlerin yanı sıra madeni olanlar da vardır. Antik Pergamon şehri olan Bergama’daki tıp merkezi Asklepeion’da bulunan çeşmenin musluklarının bronz yılanlar olduğu belirtilmektedir.

 

İstanbul’da Topkapı Sarayı’nın girişi olan Bab-ı Hümayun karşısındaki küçük meydanın ortasında bulunan ve Sultan III. Ahmed (1703-1730) tarafından 1728 yılında yaptırılan çeşmenin yerinde bir Bizans çeşmesi olduğu bilinmektedir. Ayasofya’nın ‘’Hagia Sophia’’ İmparator Kapısı önündeki, Bizans dönemine ait olan ve kuş ile yılan şeklindeki fıskiyelerin ağzından sular akan çeşmenin adı, kuşların çoğu Tuna olduğu için ‘’Geranion’’ yani Turnalı Çeşme idi. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesinde bulunan 1474 tarihli bir yazmada çeşmenin musluklarının siyah-beyaz olarak fırçayla çizilmiş bir deseni görülmektedir. Bir kaidenin iki tarafında yer alan uzun kuyruklu kuşlar, uzun boyunlu başlarını, ortada adeta düğümlenmiş olan yılan başlarına doğru uzatırlar. Kompozisyonun üst kısmında, yılanların tepesinde bir küçük kuş, sağda ve solda ona doğru uçan iki kuş resmedilmiştir. Trabzon’da da İmparator I. Aleksios Komnenos (1081-1118) devrine ait olarak tarihlendirilen ve ejder ağzından su akıtan bir Bizans çeşmesinin varlığından bahsedilir. 19. Yüzyıla ait bir kaynakta ‘Aleksios, rivayete göre bir ejderi öldürmüş olduğundan bakırdan bir ejder heykeli yaptırarak çeşmenin üzerine koydurmuştur; halen mevcut olan bu heykeli gördük’ denmektedir.

 

Selçuklu devrinde de yine hayvan başı formunda musluklar kullanılmıştır. Selçuklulara ait bronzdan ejder başlı lüleler, su ile ilgili çalışmalar yapan Yılmaz Önge tarafından tanıtılmıştır. Belirtildiğine göre, Ankara yakınında Ayaş’ta Karakaya Kaplıcası yanındaki çeşme ve kaplıcanın içinde havuzu dolduran lülelerle, Amasya Tokat yolunda Hatun Han Çeşmesi’nin iki lülesi de bu tarzdadır. Selçuklu devrine ait olarak belirtilen hayvan başlı musluk lülesi Topkapı Sarayı Müzesi’nde 25/3621 envanter numarası ile kaydedilmiştir.

 

Osmanlılar zamanında, erken devirlerden itibaren selsebiller, çeşme muslukları ve havuzları doldurmaya yarayan çörtenlerde aynı geleneğin devam ettiği görülür. Ayrıca hayvan başı formundaki musluklarının yanında çiçek motiflerinden de yararlanarak değişik örnekler meydana getirmişler ve repertuvarı zenginleştirmişlerdir.

 

Başbakanlık Arşivi’nde bulunan ve 16. Yüzyıla tarihlenen bir Muhasebe Defteri’ni yayınlayan Turgut Işıksal, çok önemli bilgilerden faydalanmamızı sağlamıştır. Tophane’den çıkan topların muhasebesi dolayısıyla düzenlenen defterden edinilen bilgiye göre; uzak kalelerdeki kırık toplar, düşmandan ganimet olarak alınanlar ve diğer vesilelerle elde edilenler ile bakır, kalay, tunç gibi madeni eşyalar Topkapı Sarayı’nın denize bakan mahzenlerinde muhafaza edilerek top dökümü sırasında Tophane’ye yollanıyordu. 16. Yüzyıla ait bu defterde, isimleriyle belirtilerek döülen topların yanı sıra gemileri ziftlemek için büyük bakır kazanlar, sarayın mutfak levazımı, Topkapı Sarayı ile Sultan Selim Türbesi’nin parmaklıkları ve İbrahim Paşa Sarayı’nın madeni tezyinatı ile musluklarının da burada yapıldığı kaydedilmiştir. Turgut Işıksal’ın  yayınladığı 7668 numaralı Maliye Defteri sayesinde Tophane’de sadece top dökülmediği de burada anlaşılmaktadır.

 

Ayrıca tunçtan, pirinçten dökme olarak yapılan çeşme burmalarının ‘Dökümcüler Loncası’ tarafından yapıldığı belgelerden öğrenilmektedir. H. 1203/M.1782 tarihli bir belgeye göre, bu esnaf grubu, Süleymaniye’de Odunkapı civarında faaliyet gösteriyordu. Sultan IV. Murad’ın (1623 – 1640) emriyle Sadrazam Bayram Paşa tarafından İstanbul şehri tamir ettirilmiş ve çok kapsamlı bir sayım yapılması emredilmişti. 1638 yılında yapılan bu genel sayımda su ile ilgili olarak 200 sebilhane, 55 su sarnıcı, hususi ve umumi 14.536 hamam, 600 bin su kuyusu, 7989 adet su musluğu tespit edilmiştir.

 

Osmanlı sarayında her tür kullanım eşyasının en iyi kalitesi bulunacağından, çeşme muslukları örneklerini Topkapı Sarayı’ndan seçtik. Her ne kadar musluklar, yeri kolayca değiştirilebilen, taşınabilir parçalar olsa da Saraydakilerin büyük bir kısmının, en azından onarım tarihinden kalma orijinal eserler olduğu söylenebilir. Yenilenmesi gereken musluğun eskisine benzer olarak yeniden döküldüğü gibi, devrin modasına uygun olarak değiştirildiği de gözlenir.

 

Topkapı Sarayı’ndaki çeşmelerin; ayna taşları, muslukları ve yalaklarıyla bir bütün olarak, sanatsal bir yaklaşımla ele alındıkları gözlenir. Bu çeşmelerde özellikle kudretin, zenginliğin ve ihtişamın ön plana çıktığı dikkati çeker. Bu izlenimi veren çeşmelerden ilki, hiç şüphesiz, Sultan’ın yabancı elçileri kabul ettiği Arz Odası içinde yer alanıdır. Arz Odası, 15. Yüzyılda sarayın ilk kuruluş binaları arasında yer almasına karşın, günümüzdeki görünüşü 19. Yüzyılda kazanmıştır. Bina bu yüzyıla kadar çeşitli onarımlar geçirmiş, yapının iç dekorasyonu son olarak Abdülmecid döneminde, 1856 yılındaki yangından sonra ampir üslubunda yenilenmişti. Burada esas olarak bizi ilgilendiren muhteşem tahtın yanında duvara tespit edilmiş olan; ince, uzun, dikdörtgen şeklinde bir çerçeve içine yerleştirilmiş, küçük, selsebil tarzındaki çeşme ve onun etkileyici musluğudur.

 

Arz Odasını ilk görenler arasında Schepper’in (1533) anlattıkları, çeşmeden bahsetmesi itibariyle önem taşır. Yazar, Sultan’ın (Kanuni) oturduğu tahtın altınlı kumaşlarla kaplı olduğunu, her tarafın paha biçilmez yastıklarla dolu olduğunu yazar. Odanın duvarlarının havai mavi renkte olduğunu, ocağın dışının gümüşten olup altınla yaldızlandığını ve tahtın yanına bitişik olan çeşmeden suyun büyük bir güçle fışkırdığını, musluğun yanına küçük bir altın tas iliştirilmiş olduğunu da nakleder. Aynı yazar, Sultan’ın elçilerinin getirdiği hediyeleri izlediği pencerenin demirlerinin altın yaldızlı olduğunu ve tahtın tavanını taşıyan direklerin mücevherli olduğunu ilave eder.

 

16. yüzyılın ortalarına doğru Caterino Zeno’nun aynı yer hakkında verdiği bilgiler, Schepper’in anlattıklarını tamamlar mahiyettedir. Duvarların lacivert zemin üzerine altın yıldızlarla dolu olduğunu söyleyen yazar, odada vaftiz havuzunu hatırlatan çok güzel bir çeşme bulunduğundan bahseder.

 

Bugün alt alta iki kurnalı bir selsebil görünüşündeki çeşmenin altın yaldızlı, kalın kıvrık bir boru görünümünde, ucunda sivri dilimli eteğiyle çiçek şeklinde, ağzı süzgeçli bir musluğu vardır. Buradan dökülen su, üst üste yerleştirilmiş iki mermer tekneden süzülerek akar. Üstteki teknenin dışı, yukarıda damla şeklinde boğum kısmındaki zikzaklı ve birbirine paralel, derin oyulmuş yivlerle dekore edilmiştir. Tekneye dolan sular, taşma seviyesine gelince, teknenin etrafını çeviren, ağızları aşağıya doğru çengel şeklinde kıvrık, yaldızlanmış küçük borulardan, bu derin yivleri izleyerek alttaki, biraz daha büyük bir tekneye dolar. Her iki teknenin bronzdan dilimli bir korkuluğu vardır ki; vaktiyle altın yaldızlı olan bu korkulukların selsebile daha görkemli bir görünüş verdiği açıktır. Çeşmenin 1856 yangınında ne ölçüde zarar gördüğü bilinmese de en azından musluğun orijinaline uygun olarak yenilendiği zannedilir. Çünkü vaktiyle gür su verdiği ifade edilen çeşmenin musluğu bugünkü görünüşü ile gerek kalınlığı gerek süzgeçli ağzı vasıtasıyla bol su akıtacak güçtedir. Ayrıca altın yaldızın sağladığı parlaklık, odanın anlatılan atmosferine uyar. Her halükarda buradaki selsebilin altın yaldızlı musluğu ve yaldızlı korkuluklarıyla odanın bütününü tamamlayan bir unsur olarak düşünüldüğü anlaşılıyor.

 

Arz Odasının cephesinde yer alan, Kanuni dönemine ait kitabesi bulunan çeşme de bu cephenin görkemini arttıracak, gelenleri etkileyecek bir eleman olarak ele alınmıştır. 1582 yılında bir elçi kabulü sırasında binanın cephesini tasvir eden tabloda çeşme görülebilmektedir. Musluk aynası, dairesel formda, konturları dilimli, yaldızlanmış bir metalden yapılmış olarak görünüyor. Çeşmenin musluğu da yaldızlı olup burmasız, geniş ağızlı, devamlı su akıtan musluk görünüşündedir. Bu haliyle Hırka-i Saadet cephesindeki muslukla benzediği söylenebilir. Bugünkü mevcut muslukla burmasız oluşları dışında, herhangi bir benzerlikleri olduğu söylenemez. Buna karşılık 1856 yangınından ne kadar zarar gördüğü tam bilinmese de çeşmenin kitabesi dâhil, siyah renkli mermerle dekorlanmış, sade yalağı ve akan suların taşındığı geometrik desende, derin oyulmuş su kanalı, 16. Yüzyıldan kalan kısımlardır. İç içe iki dikdörtgen çerçeve ile belirlenmiş ayna taşının ikinci çerçevesi siyah zemin üzerine rumi ve hatayilerin altın yaldızla renklendirildiği zarif bir bezemedir. Spiral şekilde kıvrılmış tek parça, köşeli boru şeklindeki küçük tunç musluk, bu çerçevenin ortasında yer alır. Burması olmadığından açılıp kapanması borunun kendi ekseni etrafında sağa sola hareketi ile olur. Bu musluk, 19. Yüzyılda örnekleri Topkapı Sarayı’nda Harem Dairesi ve Mecidiye Köşkü, Yıldız Sarayı Küçük Mabeyn Dairesi Hamamı’nda görülen, gümüş alaşımlı, yuvarla boru şeklindeki bir seri spiral musluğa çok benzer. Onlardan köşeli oluşu ve muhtemelen altın yaldızlı oluşuyla ayrılır. Bu durum, musluğun 1856 yılındaki yangından sonra takıldığını gösteriyor.

 

Saray binalarının cephelerini süsleyen çeşmelerden biri de Mukaddes Emanetler Dairesi’nin Bağdat ve Revan Köşklerine bakan Arzhane denen cephesindeki selsebil tarzındaki çeşmedir. Zeminden saçağa kadar uzanan çeşmenin çok görkemli ve etkileyici bir görünüşü vardır. Çeşme, çok süslü olan cephenin bir parçası olarak düşünülmüştür. İki bölümlü çeşmenin üst kısmında 9 sıra üzerine karşılıklı olarak düzenlenmiş 18 satırlık uzun bir kitabesi vardır. Kitabe, üstte; oval bir çerçeve içine alınmış tuğra ile başlar. Sultan II. Mahmud’un (1808-1839), adını ve H.1238/M.1828 tarihini veren kısmıyla son bulur. Kitabe yaprakları zeminden oyularak yükseltilmiş, konturları ve detayları altın yaldızla belirtilmiş, uzun yaprakların oluşturduğu bir barok çerçeve içine alınmıştır. Alt kısım çeşme için ayrılmış olup üç bölümlüdür. Musluk, iç içe altın yaldızlı, üç kalın çerçeve içine alınmış ayna taşının orta bölümünde, kabartma bir sütunun kaidesine yerleştirilmiştir. Tunçtan, geniş, yuvarlak ağızlı, gövdesi derin yivli kısa musluğun üzerinde suyun akışını sağlayacak burması yoktur. Suyun kontrolü, musluğun hizasında, yanda, duvar içindeki büyük vana ile sağlanır. Vaktiyle altın yaldızlı olduğu anlaşılan musluğu çepeçevre, mermer kabartma kıvrımların oluşturduğu, iki yana açılmış, konturları yaldızlanmış, bir tiyatro perdesi çevirir. Oval şekilli, gri taştan yapılmış teknesinin üzeri de kabartma şeklinde girlandlarla bezenip yaldızlanmıştır ki bu bezeme kitabenin gösterdiği 1828 tarihine uygun düşmektedir. Musluk da bu dönemdendir. Cephedeki bütün pencerelerin demir şebekeleri altın yaldızlı, duvarların alt kısmı koyu kırmızı (porfir), yeşil renkli (breş) taşlarla bezenmiş, çeşmeden havuza ulaşan uzun su kanalı ve çevresi küçük renkli taşlarla mozaik tekniğinde dekore edilmiştir. Bu arada cephenin üst kısmında yer alan çini panolar, duvarın ne kadar özenle ve zengin olarak bezendiğini gösterir.

 

Arz Odasının arkasında, cephesi mermerle kaplı 1719 tarihinde inşa edilen III. Ahmed (1703 – 1730) Kütüphanesi’nin çift taraflı merdivenle çıkılan ön cephesinde güzel, görkemli bir çeşme yer alır. Bugünkü çeşmenin aynası, içleri nişli üç bölüm halindedir. İki yanda bir vazodan çıkan çiçeklerin oluşturduğu, altın yaldızın bolca kullanıldığı bezemelere sahiptir. Çeşmenin birbirinin eşi, ajurlu tepeliği olan ve üç dilimli yaprakla nihayetlenen, ağzı derin yivli üç musluğu vardır. Cumhuriyet döneminde yapılan bugünkü muslukların, döneminde yapılmış bir minyatürde; yürek şeklinde tasvir edilmiş orijinal musluğun burmasından farklı olduğu gözlenir. Esasen çeşmenin bütünü de yapıldığı dönemde tek musluklu olup bugünkü görünüşünden çok farklıdır.

 

Sarayın Harem Dairesindeki muslukları da çok görkemlidir. Burada zenginliğin yanı sıra konforun da ön plana çıktığı, çift musluklu çeşmeler ve bunların bol altın yaldızlı, gümüş ve gümüş alaşımlı muslukları dikkati çeker. Hünkâr ve Valide Sultan Hamamları ile Darü’s-Saade Ağası Dairesinin altın yaldızlı, sıcak ve soğuk suyun akışını kontrol eden seri haldeki hamam muslukları, tuvaletlerde bile kullanılan çift musluklar bu konfora işaret eder.

 

Hamam musluklarına geçmeden önce Harem’de özellikle Gözdeler Dairesi önündeki muslukla, I. Abdülhamid Dairesi girişinde yer alan iki musluktan, dönemlerine ait orijinal musluklar olmaları ve güzellikleri sebebiyle söz edeceğiz. Bir eşi Türk ve İslam Eserleri Müzesinde bulunan ve 1921 yılında satın alındığı öğrenilen musluklar, iri gövdeleri ve yürek şeklinde, üç boyutlu, ajurlu, kabartma çiçek süslü tepelikleriyle özel bir üretim olduklarını gösterir.

 

3 kilogramı geçen ağırlıkları, 34 santimetre yükseklikleri ve her birinin özel desenlendirilmesi ile saray için yapıldıklarından şüphe bırakmazlar. Ağzın etrafı dilimli, gövde bezemesi, burması ve burma mekanizmasının sivrilerek sonlandığı küresel parça, kendi içinde ayrı ayrı desenlendirilmiştir. Musluklar, dökümden sonra ayrıca elde kazıma, derin oyma ve kabartma yöntemi ile Rokoko süslemenin özelliğinde çiçek ve yapraklarla süslenmiştir. Gövde bezemesi kazıma tekniği ile yapılmış olan I. Abdülhamid Dairesi girişindeki musluğun tepeliği değişmiştir. Gözdeler Dairesi önündeki muslukta kazıma ve derin oyma teknikleri bir arada kullanılırken, Türk ve İslam Eserleri Müzesindeki bezemesinde rölyef halinde geometrik desenlendirme yapıldığı görülür. Bu muslukların tarihlendirilmesi, Harem’in I. Selim (Yavuz, 1512-1520) dönemine ait hamamlı kule köşkün 18. Yüzyılda kısmen yıkılıp değiştirilerek Selamlık ve Mabeyn alanının kadınlara açılması, yani Gözdeler Dairesinin inşasıyla ilgilidir. I. Abdülhamid (1774-1789) döneminde Altın Yol revağı değiştirilerek üst kata sekiz oda ve altı kadınefendi için İkballer Dairesi yapılmıştır ki yukarıda sözü edilen muslukların da bu inşaat sırasında buraya konulduğu anlaşılmaktadır.

 

Gümüş gibi değerli madenden yapılmış bir çift musluk da bu çalışmanın ilk yayınlandığı yıllarda Valide Sultan yemek holünde ve girişinde bulunuyordu. Sadece tepeliği gümüş olup stilize edilmiş, yelpaze şeklinde açılmış, karanfil formundaki musluklar, yerinden alınarak depoya kaldırılmıştır. İnce belli ve yuvarlak kaideyle gövdeye oturan burma; aşağıdan yukarıya doğru derin bir dizi küçük gümüş toplarla son bulur. Musluğun aynası da yuvarlak olup aynı şekilde merkezden kenarlara doğru genişleyen kabartmalarla bezenmiştir.